آهن ( Iron ) و ظرفیت کلی اتصال به آهن ( TIBC )
آهن و اهمیت آن در حفظ سلامت
آهن از مهمترین عواملی است که نقش بسیار حائز اهمیتی در حفظ سلامت عمومی بدن ایفا می نماید. از مهمترین وظایف آهن در بدن می توان به موارد زیر اشاره کرد :
- نقل و انتقال اکسیژن در بدن : مهمترین اهمیت آهن در بدن نقش آن در ساخت هموگلوبین است . هموگلوبین پروتئینی است که در داخل گلبول های قرمز برای انتقال اکسیژن در بدن لازم و ضروری می باشد.
- حفظ ایمنی بدن
- نقش در تقسیم سلولی و رشد
- نقش در متابولیسم انرژی بدن
- نقش در عملکرد مناسب برخی هورمون ها
نیاز روزانه به آهن و منابع تامین آن
بدن انسان قادر به ساخت آهن مورد نیاز خود نیست و تمامی آهن مورد نیاز خود را بایستی از رژیم غذایی تامین نماید. میانگین روزانه آهن ورودی به بدن از طریق رژیم غذایی 15 – 10 میلی گرم است در حالی که از این میزان تنها 2- 1 میلی گرم از طریق روده جذب بدن می شود. از سوی دیگر میزان مورد نیاز روزانه آهن بستگی شدیدی به سن ، جنس و شرایط قیزیولوژیک آنها دارد.
دو شکل از آهن در رژیم غذایی ما وجود دارد . آهن هم ( Heme ) و آهن غیر همی ( Nonheme ) . آهن هم تنها در محصولات حیوانی مانند گوشت قرمز ، ماهیان و ماکیان وجود دارد در حالی که آهن غیر همی در میوه ها ، سبزیجات ، غلات و دانه ها یافت می شود. آهن هم با کیفیت بهتری از روده ها جذب بدن می گردد.
عوارض سطوح غیر طبیعی آهن در بدن
همانطور که قبلا اشاره شد آهن عنصری است که بدن برای ساخت هموگلوبین از آن استفاده می نماید . همچنین آهن در ساخت پروتئین میوگلوبین نیز اهمیت دارد که به طور اختصاصی باعث حمل اکسیژن به عضلات می گردد. از آنجا که هر سلول ، بافت و ارگانی برای حیات خود وابسته به اکسیژن است لذا کمبود آهن باعث تولید گلبول های قرمز با عملکرد ناکافی خواهد گردید که این حالت با عنوان کم خونی ( آنمی ) فقر آهن نامیده می شود.عوامل زمینه ای متعددی باعث عدم جذب مقادیر کافی آهن در بدن در بدن خواهند گردید. ضمن این که وجود خونریزی های مزمن در بدن نیز باعث خالی شدن بدن از ذخایر آهن خود خواهد گردید.
به طور کلی بدن دارای نقش تنظیم کنندگی در استفاده و یا ذخیره آهن در مورد نیاز خود دارد ولی بروز عوامل زمینه ای باعث کاهش و یا افزایش مقادیر آهن در بدن ( خصیصه ای به نام هموکروماتوزیس ) می گردد. هموکروماتوزیس حالتی سمی است و باعث اختلال در عملکرد ارگان هایی نظیر کبد و قلب خواهد شد.
ظرفیت کلی اتصال به آهن ( TIBC )
در حال که اندازه گیری آهن ، سطح آهن خون را در زمان اندازه گیری نشان می دهد ، اندازه گیری TIBC نشان خواهد داد که آیا انتقال آهن در بدن به طور مطلوب صورت می گیرد یا خیر و چه مقدار خون ظرفیت اتصال به آهن را دارد. ترانسفرین پروتئینی است که توسط کبد تولید می گردد و میزانی از آهن را که جذب خون می شود را تنظیم می نماید . TIBC نشان دهنده مقادیری از ترانسفرین است که آزادانه می تواند به آهن خون اتصال یابد. سطح TIBC در خون با سطح آهن بدن نسبت عکس دارد . به طور مثال اگر فردی کمبود آهن داشته باشد سطح آهن خونش پایین خواهد بود ولی میزان TIBC بالایی خواهد داشت و برعکس اگر بیماری مقادیر افزایش یافته ای از آهن را داشته باشد سطح سرمی آهن بالا و میزان TIBC پایینی خواهد داشت. بایستی به این نکته توجه داشت از آنجا که ترانسفرین در کبد ساخته می شود لذا سطوح TIBC در زمانی که آسیب های کبدی و بیماری های مرتبط با کبد وجود داشته باشد ، پایین خواهد بود.
علایم مقادیر غیر طبیعی آهن در بدن
آگاهی از علایم ناشی از مقادیر غیر طبیعی آهن در بدن ارزشمند خواهد بود و نیاز به اندازه گیری آهن ، TIBC و فریتین در بدن را نشان خواهد داد. بایستی به این نکته نوجه داشت در مراحل اولیه کم خونی فقر آهن علایم بالینی خاصی مشاهده نمی شود و یا نشانه ها به قدری گم خواهد بود که می توانند نادیده گرفته شوند. با این وجود زمانی که ذخایر آهن بدن کاهش یابد و گلبول های قرمز آسیب ببینند علایم ممکن است وخامت بیشتری بیابند. برخی از علایم و نشانه های کمبود آهن در بدن شامل موارد زیر است :
- خستگی فیزیکی شدید و ضعف بدنی ● رنگ پریدگی پوست بدن ● طپش قلب ، کوتاهی نفس ها و درد قفسه سینه ● سر درد و سر گیجه ● احساس سرما در دست و پا ● ناخن های شکننده و موهای آسیب دیده ● التهاب زبان ● کم اشتهایی ● تمایل به خوردن مواد غیر طبیعی مثل خاک و یا یخ
در مورد هماتوکرومازیس نیز بیماران ممکن است علایم خاصی نداشته باشند ولی برخی از افراد علایمی چون اختلال حافظه ، درد مفاصل ، درد شکم ، خستگی و ضعف زیاد ، ناتوانی جنسی تغییر رنگ پوست به خاکستری یا برنز ، اختلال عمکرد قلب ، کبد و ... را بروز می دهند. هماتوکروماتوزیس در صورت درمان نشدن با رسوب آهن در ارگان هایی مانند کبد ، پانکراس و فلب همراه خواهد شد که باعث وارد شدن آسیب جدی به عملکرد طبیعی آنها می گردد.
اندازه گیری سطح آهن و TIBC
به جهت بهره مندی کامل بدن از فواید آهن ، تنها آگاهی از میزان آهن در بدن به تنهایی کافی نخواهد بود بلکه اطلاع از نحوه و میزان ذخیره آهن در بدن و چگونگی انتقال آن در بدن نیز بسیار حایز اهمیت است. بدین منظور آگاهی از پنل آهن ، TIBC و فریتین بسیار تعیین کننده خواهد بود. انجام پنل فوق از طریق یک آزمایش خون ساده امکان پذیر است و به پزشک اطلاعات دقیقی را در مورد این که آیا افراد در رژیم غذایی خود از سطوح کافی برخوردار هستند و یا خیر و نیز این که میزان ذخیره این عنصر در بدنشان چقدر است خواهد داد. در خواست این پنل در بیمارانی که در آزمایش شمارش سلول های خونی خود (CBC ) سطوح پایینی از هموگلوبین و هماتوکریت را نشان بدهند اهمیت پیدا می کند.
افرادی که بیشترین نیاز را برای پایش منظم پنل آهن ، TIBC و فریتین دارند
- نوزادن و کودکان در حال رشد به خصوص گروهی از آنها که از شیر مادر تغذیه نکرده اند.
- دختران نوجوان
- زنان به خصوص گروهی از آنها که دوره های ماهیانه شدیدی را تجربه می کنند و یا آنهایی که از IUD استفاده می کنند.
- خانم های باردار
- افرادی که رژیم غذایی نامناسبی دارند و دچار سوء تغذیه هستند.
- افرادی که وابستگی به الکل دارند.
- افراد گیاهخوار
- ورزشکاران
- مبتلایان به بیماری های انگلی
- افرادی که به طور مرتب خون اهدا می کنند
- افرادی که مستعد خونریزی هستند مانند افراد دچار زخم معده ، پولیپ و سرطان های روده
- افراد مبتلا به بیماری های مزمن مانند سرطان ، بیماری های خود ایمن ، اختلالات قلبی و کلیوی
- افرادی که به طور مرتب آسپیرین مصرف می کنند.
- افرادی که در جذب آهن دچار اختلال هستند مثل مبتلایان به کولیک
بهترین زمان برای اندازه گیری سطح آهن ابتدای صبح است زیرا در این زمان مقادیر آهن در حداکثر میزان خود قرار دارد و بهتر است همراه با ناشتایی باشد چرا که سطح آهن اندازه گیری شده تحت تاثیر رژیم غذایی نخواهد بود. سطوح طبیعی آهن در افراد مختلف بستگی به سن ، جنس و وضعیت فیزیولوژیک آنها دارد ولی به طور کلی این مقدار بین 170 – 60 میکروگرم در دسی لیتر می باشد و سطوح طبیعی TIBCبین 450- 253 میکروگرم می باشد.
انجام پنل آهن ، TIBC و فریتین ، آگاهی بسیار خوبی را از میزان سلامت عمومی بدن به ویژه اطلاع از وضعیت سطح آهن بدن و توان استفاده بدن از آن را در اختیار پزشک و بیمار قرار می دهد که منجر به جلوگیری بروز عوارض ناشی از اختلال در سطح سرمی این مقادیر و به ویژه بروز کم خونی فقر آهن خواهد گردید.
