درکودکان مقدار کمتری نمونه گرفته می‌شود. پزشک باید از مقدارCSF مورد نیاز جهت تست‌های درخواستی آگاهی داشته باشد بنابراین آزمایشگاه باید طی فهرستی مقادیر مورد نیاز برای انجام تست‌های مختلف را به بخش‌های نمونه‌گیری ابلاغ نماید. محل نمونه‌گیری (کمری، سیترنال و.....) باید روی نمونه و فرم مربوطه قید شود چون مقادیر پارامترهای سیتولوژیک و شیمیایی درجاهای مختلف متفاوت می‌باشد. برای تست گلوکز نمونهCSF و خون همزمان گرفته شود. از ریختن مایع در لوله شیشه‌ای بدلیل چسبیدن سلولها به شیشه باید اجتناب نمود زیرا ممکن است تعداد سلولها یا افتراق آنها را تحت تاثیر قرار دهد. معمولا نمونه در سه تا چهار لوله استریل و در هر لوله مقدار    4-2 میلی‌لیتر جمع‌آوری می‌شود:
1- لوله اول جهت مطالعات شیمیایی و ایمنولوژیک، این لوله را می‌توان فریزکرد.

آزمایش های دوران بارداری|آزمایش های دوران حاملگی|آزمایش DNA|آزمایش dna|آزمایش ادرار|آزمایش چک آپ|آزمایشگاه خون در تهران|سل فری

2- لوله دوم برای آزمایشات میکروبیولوژی، درحرارت اتاق می‌توان قرار داد.
3- لوله سوم برای شمارش و افتراق سلولی، این لوله قابل نگهداری در یخچال می‌باشد.
4- لوله چهارم نیز بمنظور مطالعات اختصاصی و کار سیتولوژی در صورتیکه به وجود بدخیمی و نیز به مننژیت سلی مشکوک هستیم گرفته شود. درمورد نمونه سلی لوله را بدون تکان دادن در یخچال قرار داده تا ایجاد لخته را مشاهده نمائیم (در واقع یک لایه یا پوسته در سطح مایع نخاع در یخچال تشکیل می‌شود که در موارد مننژیت سلی ارزش تشخیصی دارد). تجزیه سلولی یکساعت پس از جمع‌آوری نمونه شروع می‌شود بنابراین ضروری است نمونه‌ها بترتیب جمع‌آوری برچسب زده، شماره گذاری شده و هرچه سریعتر تحویل آزمایشگاه شوند. توجه دقیق به حمل و پردازش نمونه کمک به ایجاد اطمینان برای کسب نتایج صحیح می‌کند. اگر به وجود باکتری‌هایی مانند هموفیلوس آنفلوآنزا و نایسریا مننژیتیدیس مشکوک می‌باشیم نمونه نباید در یخچال نگهداری شود چون این ارگانیزم‌های سخت‌رشد از بین می‌روند. در صورت کدر بودن نمونه و یا وجود رنگ زیاد می‌بایست از سیترات سدیم4% به مقدار نیم میلی‌لیتر به ازای 5 میلی‌لیتر مایع نخاعی استفاده گردد تا از لخته شدن جلوگیری بعمل آید. در زمان تحویل نمونه به آزمایشگاه، تکنولوژیست مربوطه باید نمونه‌ها را مورد بازبینی قرار دهد و درصورت وجود اشکالات زیر از قبول نمونه امتناع نماید چون نتایج حاصله غیر قابل تفسیر خواهند بود:
1- لوله‌های فاقد برچسب 2- لوله‌های فاقد شماره‌گذاری 3- نمونه‌های حاوی لخته خون 4- لوله حاوی کمتر از 5/0 میلی‌لیتر مایع  CSF5- نمونه‌هایی که در بخش بیش از حد معمول مانده باشند.
پایداری نمونه هایCSF بسته به تست‌های درخواستی متفاوت می‌باشد. شمارش سلولی همیشه باید فوری(Stat) و حداکثر در عرض 60-30 دقیقه پس از نمونه‌گیری انجام شود و نمونه بیشتر از یک ساعت نباید در حرارت اتاق بماند و بدنبال آزمایش هماتولوژیک در یخچال قرار داده شود. در یخچال گذاشتن نمونه‌های کشت همانطورکه ذکر شد توصیه نمی‌گردد. در زمان انجام کار با نمونه باید مراقبت‌های بهداشتی خاصی صورت گیرد: میکروپیپت‌های نیمه اتوماتیک و چامبرهای پلاستیکی یکبار مصرف سالمترین انتخاب در آزمایشات  CSFمی‌باشند. آزمایشگاه‌های زیادی هنوز از هموسیتر و پیپت‌های دائمی استفاده می‌کنند اگر از وسایل یکبار مصرف استفاده نمی‌شود حتما این وسائل پس از استفاده در الکل70 درصد یا ضد عفونی‌کننده دیگر غوطه‌ور شوند. تمامی وسایل یکبار مصرف باید در ظرف سیفتی‌باکس(Biohazard) برای انهدام مناسب قرار داده شوند. دست‌ها پس از انجام آزمایش کاملا شسته شوند. مایع نخاعی که دور ریخته می‌شود نیز در ظرف مذکور جهت انهدام ریخته شود.
فشارCSF:
قبل از اینکه مایعCSF جمع‌آوری شود فشار این مایع توسط مانومتری که به محل نمونه‌گیری متصل شده است اندازه‌گیری می‌شود. فشار طبیعی مایع CSF در بزرگسالان در مرحله آغازین در حالت خوابیده به پهلو برابر mm/H2O180 -90 و در حالت نشسته یا چاقی کمی بیشتر می‌باشد. با انجام تنفس تا mm/H2O 10  تفاوت ايجاد مي‌شود. در نوزادان وکودکان کوچک اين فشار برابر mm/H2O 100 -10 می‌باشد و تا سن 6 تا8 سالگی به حد بالغین می‌رسد. اگر فشارآغازین درحال استراحت بیش از mm/H2O  200 باشد نباید بیشتر از 2 میلی‌لیتر مایع کشیده شود.
●مواردافزایش فشار:
1- در اثر فشار کششی یا Straining 2- نارسایی احتقانی قلب 3- مننژیت 4 - سندرم ورید اجوف فوقانی 5- ترومبوز ورید سینوس‌ها 6- ادم مغزی 7- تومورهای درون جمجمه‌ای، آبسه و ضایعات  8- هیپواسمولاریته در اثر همودیالیز 9- شرایط مهارکننده بازجذب مایع  CSF10- خونریزی تحت عنکبوتیه 11 – مننژیت (باکتریال، قارچی، ویروسی، سیفلیس).
 افزایش فشارCSF ممکن است تنها یافته غیرطبیعی در مبتلایان به مننژیت کریپتوکوکال و تومورکاذب مغزی باشد.
●مواردکاهش فشار:
1- انسداد نخاعی- تحت عنکبوتیه‌ای 2- دهیدراسیون شدید 3- کلاپس گردشی 4- نشت CSF5- هیپراسمولاریته
یک افت برجسته فشار پس ازکشیدن 2-1میلی‌لیتر مایع، پیشنهاد کننده پارگی یا انسداد در بالای محل نمونه‌گیری می‌باشد در چنین اوضاعی هیچ مایع بیشتری نباید کشیده شود. فشار   CSF مستقیما بستگی به فشار ورید اجوف ژوگولار و مهره‌ای دارد که به سخت‌شامه سینوس‌های داخل جمجمه‌ای و نخاعی متصل می‌شود. سنجش فشار بمنظور تشخیص نقص احتمالی جریانCSF یا برای کاهش فشار این مایع با برداشت مقداریCSF انجام می‌شود. اگر فشارآغازین بالا نباشد و افت مشخصی در فشار مایع در زمان برداشت بوجود نیاید می‌توان20-10میلی‌لیتر مایع بدون هیچگونه خطری برداشت نمود. برای کاهش فشارCSF در چنین مواردی LPهای مکرر انجام می‌شود. روش عمل برای بدست آوردن CSF: 1- فشار مایع قبل از هرگونه برداشتی اندازه‌گیری شود. 2- چهار نمونه هر کدام به اندازه 4 -2 میلی‌لیترگرفته شود و در لوله‌های استریل جداگانه ریخته شود و مطابق با آنچه در بالا گفته شد برچسب زده شوند.       
●علل مهم اختلاف فشار بین ابتدا و انتهایCSF:
1- انسداد در اثر تومورها یا نخاع در بالای محل انجامLP، اگر افت فشار زیادی صورت گرفت هیچ مایع اضافی نباید کشیده شود.
2- هیدروسفال، زمانیکه افت کمی در فشار بوجود آید نشانه مقدار زیادی از CSF است.
فاکتورهای مداخله‌گر: 1- افزایش جزیی فشارCSF ممکن است در بیماران عصبی که نفس خود را نگه می‌دارند یا عضلات خود را سفت می‌کنند وجود داشته باشد. 2- زمانیکه زانوهای بیمار بطور محکم درجهت مخالف شکم خم شود، فشردگی ورید سبب افزایش فشارCSF می‌شود. این مورد در بیماران با وزن طبیعی یا چاق می‌تواند رخ دهد.
نشت CSF:
تعریف: فرار مایعی است که مغز و طناب نخاعی را احاطه می‌کند. نام دیگر آن کاهش فشار درون جمجمه‌ای است.
نشت CSFمتعاقب ضربه معمولا بصورت ریزش مایع از گوش (Otorrhea) یا ریزش مایع از بینی (Rhinorrhea)، و گاهی دهانی، در سالهای پس از جراحت رخ می‌دهد. در مننژیت عود کننده نیز نشتCSF داریم. اندازه‌گیری گلوکز در این حال با ارزش نمی‌باشد. الکتروفورز پروتئین با ایمنوفیکساسیون برای ترانسفرین توصیه می‌شود این تست غیرتهاجمی، سریع و ارزان بوده، حساسیت و ویژگی بالایی دارد و نیازمند مقدار کمی(1/.میلی‌لیتر) CSF می‌باشد. CSF دو باند ایزوفرم نشان می‌دهد درحالیكه مایعات دیگر بدن فاقد ایزوفرم دوم هستند. یک واریانت آللیک پلی‌پپتید ترانسفرین سرم که شبیه 2β- ترانسفرین حرکت می‌کند ممکن است ایجاد نتایج مثبت کاذب نماید.
علل، رخداد و عوامل خطر: هرگونه پارگی یا سوراخ شدن در غشاء اطراف مغز و طناب نخاعی می‌تواند به مایع احاطه کننده این اعضاء  اجازه خروج دهد. زمانیکه این مایع به خارج نشت کند فشارCSF دچار افت می‌شود. علل نشت مایعCSF  از طریق غشاء اطراف مغز و طناب نخاعی شامل موارد زیر می‌باشند:
1- برخی جراحی‌های سر، مغز یا نخاع
2- آسیب رسیدن به سر
3- جایگذاری لوله برای تخلیه مایعات مانند شانت  
4- کشیدن مایع مغزی نخاعی(LP)
گاهی هیچ علتی برای نشت یافت نمی‌شود. این را یک نشت خودبخودیCSF می‌نامند.
علائم نشت ممکن است شامل موارد زیر باشد:
1- سردرد که موقع ایستادن بدتر و در حالت دراز کشیدن بهتر می‌شود. سردرد ممکن است همراه با حساسیت به نور، تهوع و سفتی گردن باشد.
2- خروج CSF از بینی یا رینوره (بندرت)
3- خروج  CSFازگوش یا اوتوره (بندرت)
نشانه‌ها وتست‌ها:
تشخیص معمولا بر اساس سابقه جراحت، جراحی یا  LPمی‌باشد.
تست‌ها ممکن است شامل: 1- CT اسکن با کنتراست رنگی 2 - تست رادیوایزوتوپ برای ردیابی نشت 3- MRI سر باشند.
درمان نشت:
 بستگی به علت نشت دارد، موارد زیادی از آنها پس از چند روز خودبخود برطرف می‌شوند. استراحت کامل در رختخواب برای چند روز معمولا توصیه می‌گردد. نوشیدن زیاد مایعات بویژه همراه کافئین می‌تواند به آهسته‌تر شدن یا توقف نشت کمک کند و ممکن است کمک به برطرف شدن سردرد نماید. سردرد ممکن است با تسکین دهنده‌های درد و مایعات درمان شود. سردرد بیش از یک هفته پس از LPادامه می‌یابد، با روش  Patchمقداری از خون خود بیماردر محل نشت در کمر برای ایجاد لخته تزریق شده که سبب برطرف شدن سردرد می‌گردد.
آزمایشات مایع مغزی نخاعی
تست‌های مورد نیاز روی نمونهCSF معمولا بررسی ظاهر و رنگ (ماکروسکپی)، سنجش پروتئین و گلوکز (شیمیایی)، کشت و تهیه اسمیرگرم (میکروبی)، شمارش کل گلبولها و افتراق آنها (هماتولوژیک) می‌باشد.
ماکروسکپی:
● ظاهر(Appearance):
ظاهر نمونه  CSF معمولا با نمونه آب مقایسه می‌شود. مایعی شفاف کریستالی می‌باشد. CSFابری یا کدر غیر طبیعی است. کدورت زمانی ایجاد می‌شود که حداقل 200 گلبول سفید درmm³(µL) یا تعداد بیش از400 گلبول قرمزدر mm³وجود داشته باشد. میکروارگانیسم‌ها (باکتری‌ها، قارچها، آمیب)، مواد کنتراست رادیولوژی، کشیدن چربی اپیدورال در طی LP و افزایش پروتئین نیز ممکن است سبب کدورت شوند. در کل بیماری‌های التهابی، خونریزی، سکته مغزی، تومورها، ضربه و نمونه‌گیری همراه با خونریزی(تراماتیک تپ) سبب افزایش تعداد سلول درCSF شده وظاهری متفاوت ایجاد می‌کنند. کدورت را می‌توان بر طبق درجه‌بندی زیرگزارش نمود:
صفر= مایع شفاف کریستالی، مایع طبیعی است.
1= + کمی ابری، دودی یا مه‌آلود
2= + کدورت آشکار، نوشته روزنامه از پشت لوله به آسانی قرائت می‌شود.
3= + خطوط روزنامه از پشت آن رویت شده اما قابل قرائت نمی‌باشد.
4= + خطوط قابل دیدن نمی باشد.
200 لکوسیت و یا400 اریتروسیت در mm³سبب کدورت کم (1+) می‌گردد. گاهی ظاهرCSF روغنی است که در اثر ماندن مواد درCSF پس از انجام کارهای رادیولوژیکی می‌باشد.
اگر فرد آزمایش‌کننده تجربه کافی داشته باشد با چشم غیرمسلح تعداد کمتر از 50 سلول در µL را با دیدن اثر تیندال (Tyndall's effect) معین می‌کند. اثر تیندال به این صورت است که اگر لوله آزمایش حاوی مایع CSF را با زاویه 90 درجه جلوی تابش مستقیم نورخورشید یا یک منبع نوری قرار دهید ظاهر مایع بصورت تلالو یا برق‌زدگی(Sparking) در می‌آید یا گاهی بصورت ذرات معلق پخش کننده نور نشان داده می شود.
لخته/ ذره (Clot/Particle):
تشکیل لخته در نمونه‌های تراماتیک، انسداد کامل نخاعی(سندرم Froin)، مننژیت چرکی و توبرکولوزی (سلی) ممکن است دیده شود، اما در خونریزی تحت عنکبوتیه دیده نمی‌شود. لخته ممکن است بدلیل بدام انداختن سلول‌های التهابی در شمارش صحیح سلول‌ها تداخل ایجاد کند. تشکیل لخته همیشه غیرطبیعی است و اغلب در اثر افزایش مقادیر پروتئین بویژه فیبرینوژن      می‌باشد. اغلب زمانیکه پروتئین mg/dL1000باشد لخته ایجاد می شود. اما ممکن است در مقادیر کمتر نیز اتفاق بیفتد. برخی لخته‌ها ممکن است ظریف باشند و بصورت یک غشاء نازک روی سطح نمونهCSF ظاهر شوند. این نوع لخته به عنوان یک ذره تلقي می‌گردد. ذرات از فیبرینوژن و گلبول‌های سفید خون تشکیل شده است و ممکن است اطلاعات خاصی از وضعیت بیماری بدهد. تشکیل لخته‌های بزرگ شبیه پرده (ذره) بدنبال مننژیت سلی پس از24-12ساعت (دریخچال تشدید می‌شود) رخ می‌دهد. لخته کامل در اثر پروتئین و لخته‌های ناکامل در اثر انسداد گردشی CSF (نوتروفیل‌ها) اتفاق می‌افتد.
چسبندگی:
 CSFطبیعی دارای قوامی شبیه آب می‌باشد.   افزایش غلظت آن ممکن است در برخی انواع سرطان‌ها یا مننژیت دیده شود. نمونه‌ آن ممکن است در متاستاتیک آدنوکارسینومای تولید کننده موسین، مننژیت کریپتوکوکوسی در اثر پلی‌ساکارید کپسولی و در اثر مایع مرکزی پولپی دیده شود.
خون آلودگی:
اگرنمونهCSF دارای تعداد گلبول قرمز بیش از600 درµL باشد ظاهرش خونی می‌شود. این خون ممکن است در اثر خونریزی تحت عنکبوتیه، خونریزی داخل مغزی، سکته مغزی یا تراماتیک تپ باشد. ضروری است خون در اثر تراماتیک تپ از خونریزی پاتولوژیک افتراق داده شود. با وجود سلول‌های قرمز کنگره‌دار در موارد خونریزی پاتولوژیک افتراق بصورت زیر انجام می شود (جدول1):
1- اگر نمونه CSFتراماتیک باشد معمولا از لوله اول تا سوم شفاف‌تر می‌شود اما در خونریزی زیرعنکبوتیه نسبتا یکنواخت می‌ماند و خون در اثر ماندن لخته نمی‌شود و با سانتریفوژ نمودن مایع رویی صورتی یا زرد است. اگر خونریزی تحت عنکبوتیه(SAH) همراه تراماتیک تپ باشد تشخیص را پیچیده می‌کند. وجود خون در لوله آخر می‌تواند در اثر  SAH باشد. هر چند خون ممکن است از آنچه در لوله اول دیده می‌شود کمتر باشد.
2- مشاهده میکروسکپی اریتروفاگوسیتوز یا ماکروفاژهای دارای هموزیدرین، نشاندهنده خونریزی زیرعنکبوتیه می‌باشد. لیز گلبول‌های قرمز بسیار سریع یک تا 2 ساعت قبل از نمونه تراماتیک شروع می‌شود بنابراین جهت اجتناب از نتیجه مثبت کاذب، ارزیابی سریع نمونه ضروری است.
3- ارزیابی ایمنولوژیک با استفاده از آگلوتیناسیون لاتکس (کیت تجارتی) جهت تشخیص         دي- دیمر فیبرین که حاصل تجزیه فیبرین می‌باشد اختصاصی است. این تست در نمونه تراماتیک منفی است. اما نتایج مثبت کاذب ممکن است در شرایطی مانند انعقاد داخل عروقی منتشر، فیبرینولیز و ضربه در اثر LPهای مکرر مشاهده شود.
جدول-1 افتراق CSFخونی درخونریزی زیرعنکبوتیه و LPتراماتیک
یافته‌هایCSF    خونریزی زیرعنکبوتیه    LP تراماتیک
فشارخون    اغلب بالا    طبیعی
خون در لوله‌ها    میزان خون درتمام لوله‌ها یکنواخت است.    از لوله شماره 1 تا 3 خون کاهش می‌یابد.
انعقادCSF    لخته‌ای وجود ندارد.    اغلب منعقد است.
گزانتوکرومیا    اگر بیش از 12-8 ساعت از خونریزی مغزی بگذرد وجود دارد.    وجود ندارد مگر بیماران دارای زردی باشند.
تکرار فوری LP در مقدار بیشترCSF با بیش از RBC/mm³6000    CSF شبیه همانLP قبلی است.    CSF شفاف است

رنگ:
CSF را سانتریفوژ کرده و مایع رویی با لوله حاوی آب مقایسه می‌شود. برای دیدن رنگ زرد (گزانتوکروم) نمونه تازه باید حداکثر در ساعت اول سانتریفوژ شود. CSF گزانتوکرومیک (این کلمه از کلمات یونانی گزانتوس یعنی زرد و کروم یعنی رنگ گرفته شده است.) صورتی کمرنگ، نارنجی کمرنگ یا زرد در اثر لیز RBCها و شکستن هموگلوبین می‌باشد. گزانتوکروم صورتی کمرنگ تا نارنجی از آزاد شدن اکسی‌هموگلوبین معمولا با روش LP2 تا 4 ساعت پس از شروع خونریزی تحت عنکبوتیه مشخص می‌گردد. اما ممکن است تا 12 ساعت طول بکشد و در 36- 24 ساعت به حداکثر می‌رسد و بتدریج در 8-4 روز ناپدید می‌گردد. در این نوع خونریزی گزانتوکروم زرد در اثر وجود بیلیروبین 12 ساعت پس از خونریزی ظهور می‌کند. بیلیروبین محصول شکستن اکسی‌هموگلوبین از لیز گلبول قرمز منشاء می‌گیرد و در 4-2 روز به اوج خود می‌رسد و ممکن است 2 تا 4 هفته پایدار بماند. نیز گزانتوکروم قابل رویت در موارد زیر ممکن است مشاهده شود:
1- لیز غیر واقعیRBCها توسط آلودگی دترژنتی، یا تاخیر در آزمایش و قرار ندادن در یخچال، وجود اکسی‌هموگلوبین و مت‌هموگلوبین
2- افزایش بیلیروبین خون در یرقان و نیز در نوزادان بدلیل عدم بلوغ سد خونی- مغزی
3- افزایش پروتئین CSF با مقادیر بیش از 150میلی‌گرم در dL(نمونه‌های تراماتیک با بیش از /RBC/mm³100000، انسداد کامل نخاعی، پلی‌نوریت و مننژیت)
4- آلودگی با ضد عفونی کننده مرتیولات یا آیودین(ید)
5- کاروتنوئیدها (نارنجی) در هیپرکاروتنمی
6- ملانین (قهوه‌ای یا تیره) از ملانومای متاستاتیک مننژ
7- درمان با ریفامپین (قرمز- نارنجی)
8- CSF سبز رنگ در اثر افزایش بیلیروبین خون و یا عفونت چرک‌زا
با اسپکتروفتومتر می‌توان بین رنگدانه‌های مشتق از هموگلوبین و دیگر رنگدانه‌های گزانتوکرومیک با حداکثر جذب دامنه‌های مختلف افتراق داد. تغییرات رنگ درCSF در جدول 2 آورده شده است.
جدول-2. تغییرات رنگCSF و حالات بیماری احتمالی
ظاهر    وضعیت
کدر، کمی زرد، با لخته ریز    مننژیت سلی
کدر یا چرکی، کمی زرد با لخته درشت    مننژیت حاد چرکزا
کمی زرد، شفاف یا کدر با لخته ریز    پولیومیلیت حاد قدامی
خونی، چرکی، ممکن است کدر باشد    مننگوانسفالیت اولیه آمیبی
عموما شفاف اما ممکن است گزانتوکروم باشد    تومور مغزی یا طناب نخاعی
گزانتوکروم    توکسوپلاسموز
چسبنده یا غلیظ    سرطان متاستاتيك کولون، عفونت شدید مننژیال، کریپتوکوکوس، جراحت

موثرترین تست برای تشخیص خونریزی زیرعنکبوتیه انجامCT اسکن مغز می‌باشد اما این عمل تنها در12ساعت اول پس از شروع علائم در98 درصد موارد تعیین کننده است و پس از آن سودمند نمی‌باشد. بنابراین جمع‌آوری مایع CSF اگر درCT اسکن خونی مشاهده نشد و شخص دارای علائم مشخصی (مانند سردرد ناگهانی) است توصیه می‌شود. آزمایشگاه‌های زیادی با رویت مایع، رنگ زرد آن را گزارش می‌کنند با این حال دستورالعمل‌های اخیر اسپکتروفتومتری را پیشنهاد می‌دهند که با این عمل بیلیروبین نور طول موج های  nm450 تا  nm460 را جذب می‌کند.
زمانی که هم متابولیزه می‌شود دو ماده مرتبط نیز آزاد می‌شوند اکسی‌هموگلوبین با دامنه جذب نوری 418-410 نانومتر و مت‌هموگلوبین با دامنه410-403 نانومترکه در این جریان ممکن است مشخص شوند. در نهایت پزشک مسئول تعیین علت گزانتوکرومیا می‌باشد.

سل فری