مدت زماني كه طول مي‌كشد تا اسپرمها به موكوس سرويكال نفوذ كنند در بین خانم‌ها، متفاوت است. همچنين اين زمان، در سيكل‌هاي مختلف يك فرد نيز متغير مي‌باشد.
1-3-3 ارزيابي موكوس سرويكال پس از نزديكي (Postcoital Test= PCT)
1-1-3-3 هدف از انجام آزمايش: در اين آزمايش تعداد اسپرم‌هاي فعال در موكوس سرويكال، ميزان زنده بودن اسپرم‌ها و رفتار اسپرم‌ها چند ساعت پس از نزديكي، مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. اين يافته‌ها به شناسايي آنتي‌بادي‌هاي ضد اسپرم در زوجين كمك مي‌كند.
2-1-3-3 زمان انجام آزمايش: اين آزمايش را بايد نزديك به زمان اوولاسيون (تخمك‌گذاري) انجام داد. براي شناخت زمان اوولاسيون مي‌توان از معيارهاي مختلفي استفاده كرد (مثلاً دانستن طول دوران قاعدگي بيمار، دماي بازال بدن، تغييرات موكوس سرويكال، سيتولوژي واژن، اندازه‌گيري استروژن يا
LH و FSH وسونوگرافي تخمدان). موكوس سرويكال را بايد طی9 الی 14 ساعت پس از نزديكي آزمايش نمود.
3-1-3-3 دستورالعمل‌هاي لازم براي زوجين: ابتدا بايد بهترين زمان انجام آزمايش را براي زوجين توضيح داد و سپس نكات زير را به آنها گوشزد نمود:
الف- دو روز قبل از آزمايش بايد از انجام نزديكي خودداري کرد.
ب- عمل نزديكي بايد شب قبل از آزمايش صورت پذيرد.
ج- استفاده از تركيبات مختلف واژينال قبل از عمل نزديكي ممنوع است و توصيه مي‌شود خانم‌ها از رفتن به حمام پس از نزديكي خودداري نمايند ( فقط گرفتن يك دوش كوتاه مجاز است).
4-1-3-3 روش كار: براي گرفتن نمونه از يك اسپكولوم غيرآغشته به مواد لوبريكانت استفاده نموده و با يك سرنگ توبركولين يا كاتتر، ترشحات اندوسرويكس را جمع‌آوري مي‌كنيم. نمونه موكوس را روي يك لام گذاشته و با لامل 22×22 مي‌پوشانيم و سپس لام را با بزرگنمايي 400 بررسي مي‌كنيم. نمونه خوب نمونه‌اي است كه فاقد خون باشد.
5-1-3-3 بررسي ميكروسكوپي: عموماً تعداد اسپرم‌ها در موكوس سرويكال بر اساس ميانگين تعداد شمارش شده در هر ميدان ميكروسكپي HPF گزارش مي‌شود اما بهتر است غلظت اسپرم‌ها را در حجم موكوس مورد آزمايش، گزارش كنيم. وقتي يك لام را با بزرگنمايي 400 بررسي مي‌كنيم، حجم هر ميدان ميكروسكپي حدود Lµ 20 است، لذا اگر 10 اسپرم در يك ميدان ميكروسكپي شمارش شود غلظت اسپرم برابر Lµ/500 خواهد بود. اسپرم‌هاي موجود در موكوس سرويكال به سه دستهPR  (حركت پيشرونده)، NP (حركت غيرپيشرونده) و IM (بي‌حركت) تقسيم‌بندي مي‌شوند.
6-1-3-3 تفسير نتايج:
الف ـ اگر هيچ اسپرمي در موكوس سرويكال ديده نشود جواب منفي است.
ب- اگر درموکوس سرویکال اسپرم‌های با  حركت پيشرونده دیده شوند، وجود عوامل سرويكال و آنتي‌بادي‌هاي اتوايميون در زوجين به عنوان عامل ناباروي منتفي است.
ج- در صورتي كه اكثريت اسپرم‌هاي موجود در موكوس سرويكال از نوع NP باشند، وجود اتو آنتي‌بادي‌هاي ضد اسپرم در موكوس و يا مايع مني محتمل است.
نكته: اگر آزمايش براي اولين بار منفي شد، قبل از هرگونه تصميم‌گيري بايد يك بار ديگر آن را تكرار كرد زيرا ممكن است زمان‌بندي آزمايش بطور صحيح صورت نگرفته باشد. مثلاً حتی در يك خانم سالم بارور هم اگر آزمايش در اوايل و يا اواخر دوران قاعدگي انجام شود نتيجه منفي خواهد بود. در برخي خانم‌ها اين آزمايش فقط در  1 يا 2 روز از دوران قاعدگي مثبت مي‌شود. اگر نتوانيم زمان اوولاسيون را بطور صحيح تعيين كنيم لازم است كه اين آزمايش را چند بار در طول يك سيكل قاعدگي انجام دهيم. در صورتي كه زمان انجام آزمايش صحيح باشد و تست چندين بار منفي شود، وجود عوامل سرويكال بعنوان علت ناباروري تأييد مي‌گردد.
2-3-3 آزمايشاتي كه در خارج از بدن انجام مي‌شود (In Vitro):
اين آزمايشات زماني كاربرد دارند كه PCT منفي است و يا آزمايش آنتي‌بادي‌هاي ضد اسپرم در مرد يا زن مثبت می باشد. آزمايش طي يك ساعت پس از گرفتن مايع مني انجام مي‌شود. PH موكوس سرويكال (اندوسرويكس) را بایدبلافاصله پس از جمع‌آوري نمونه اندازه‌گيري كرد، البته بايد دقت نمود كه نمونه با موكوس اگزوسرويكس آلوده نشود زيرا PH موكوس اگزوسرويكس پايين‌تر است. اسپرماتوزوئيدها به تغييرات PH موكوس سرويكس حساسند؛‌ موكوس اسيدي اسپرم‌ها را بي‌حركت مي‌كند در حالي كه PH قليايي حركت آنها راتسريع مي‌كند (البته PH بيش از 8.5 اثرات معكوس دارد) PH مطلوب براي حركت و زنده ماندن اسپرم در موكوس سرويكال بين 7 تا 8.5 است.
در اين آزمايشات مي‌توان اسپرم‌ها و يا موكوس سرويكال را ارزيابي نمود. اگر بخواهيم موكوس سرويكال فردي را بررسي نماییم، از اسپرم‌هاي يك دونور نرمال براي آزمايش استفاده مي‌كنيم و اگر قصد داشته باشيم اسپرم‌هاي فردي را بررسي نماییم، از موكوس سرويكال يك دونور نرمال استفاده مي‌كنيم. به خانم‌هاي دونور مي‌توان 7 تا 10 روز اتينيل استراديول داد تا موكوس مناسب براي انجام آزمايش مهيا شود. خانم‌هايي كه از كلوميفن براي القاء اوولاسيون استفاده مي‌كنند نبايد بعنوان دونور انتخاب شوند زيرا اين ماده يك آنتي استروژن است و اثر منفي بر آزمايش دارد.
الف – روش اسلايدي:
روش كار:
 يك قطره موكوس سرويكال را روي لام قرار داده و با يك لامل 22×22 آنرا مي‌پوشانيم. سپس يك قطره مايع مني را در هر طرف لامل مي‌ريزيم به نحوي كه با لبه‌هاي لامل در تماس باشد و اسپرم توسط نيروي موئينگي به زير لامل كشيده شود. لام‌ها را 30 دقيقه در c˚37 و در يك محيط مرطوب قرار مي‌دهيم تا خشك نشوند (مثلاً داخل يك ظرف پتري كه حاوي كاغذ صافي مرطوب است). پس از چند دقيقه مايع مني بصورت زوائد انگشتي شكل به درون موكوس نفوذ مي‌كند. اين يك خاصيت فيزيكي در مايعات است و حتي در نمونه‌هاي آزواسپرم نيز ديده مي‌شود. سپس اسپرم‌ها از درون اين كانال‌ها به داخل موكوس نفوذ مي‌كنند و آنقدر پيش مي‌روند كه به يك گلبول سفيد يا ذرات ديگر برخورد كنند. برخي از آنها نيز به مايع مني برمي‌گردند.
تفسير نتايج:
1) نتايج نرمال: اسپرماتوزوئيدها به داخل موكوس نفوذ كرده و بيش از 90% آنها حركت پيشرونده دارند. اين حالت نشانه آن است كه اختلالي در واكنش بين اسپرم و موكوس سرويكال وجود ندارد.
2) نتايج ضعيف: اسپرماتوزوئيدها به داخل موكوس نفوذ مي‌كنند اما اكثراً حركتي كمـــــتر ازmµ 500 دارند (طول 10 اسپرم تقريباً برابر mµ 500 است).
3) نتايج غيرطبيعي: در اين حالت اسپرم‌ها يا اصلاً به داخل موكوس نفوذ نمي‌كنند و يا پس از نفوذ به داخل موكوس بلافاصله بي‌حركت شده و يا حركت لرزان پيدا مي‌كنند. اكثر اسپرم‌ها در محل اتصال مايع مني با موكوس تجمع مي‌يابند. اين حالت بيانگر وجود آنتي‌بادي‌هاي ضد اسپرم در موكوس و يا سطح اسپرماتوزوئيدها است.
ب- روش كاپيلاري:
اين روش ابتدا توسط Kremer طراحي شد و سپس تغييراتي در آن داده شد. در اين آزمايش توانايي نفوذاسپرم‌ها  به ستوني از موكوس سرويكال( كه در يك لوله موئينه قرار دارد) بررسی مي‌شود.
لوازم مورد نياز: لوله‌هاي موئينه مختلفي براي اين آزمايش استفاده شده‌اند اما توصيه مي‌شود از لوله‌هايي كهcm  5 طول وmm  0.3  قطر داخلي دارند استفاده شود. براي انجام اين آزمايش دستگاهي به نام kremer sperm penetration meter موردنياز است كه به روش زير مي‌توان آن را تهـــــيه نمود: (شكل 2-3)
1)    انتهاي سه لوله پلاستيكي به قطرmm 3.5 را بريده و روي يك لام شيشه‌اي مي‌چسبانيم (به عنوان مخزن R)
2)    يك لام ديگر كه cm 1.5 كوتاه‌تر است را به فاصلهmm  5 از مخازن پلاستيكي مي‌چسبانيم.
3)    يك ورقه مدرج را به لام‌ها وصل مي‌كنيم.


شكل (2-3) دستگاه Kremer

روش كار: حدود Lµ 100 از مايع مني سيال شده كه بيش از يك ساعت از زمان گرفتن آن نمي‌گذرد را داخل هر يك از سه مخزن اسپرم مي‌ريزيم. مقداري موكوس سرويكال داخل سه لوله موئينه كشيده و مطمئن شويد كه حباب هوا داخل لوله‌ها نرفته باشد. يك انتهاي لوله‌ها را با خمير بسته و سر آزاد آنها را داخل مخازن اسپرم قرار دهيد (حدوداً cm0.5). دستگاه را 2 ساعت در c˚37 و در يك محيط مرطوب قرار دهيد (مثلاً ظرف پتري حاوي كاغذ صافي مرطوب). سپس با يك ميكروسكپ فازكنتراست و بزرگنمايي 100 آن را بررسي كنيد. دستگاه را مجدداً در c˚37 قرار داده و پس از 24 ساعت يك بار ديگر آن را بررسي نماييد.
نتايج: پس از 2 ساعت موارد زير را بررسي کنید:
1)    ميزان حركت (migration distance): عبارت است از فاصله بين انتهاي لوله موئينه (كه در مخزن اسپرم قرار گرفته) از اسپرمي كه بيشترين حركت را در لوله داشته است.
2)    دانسيته نفوذ اسپرم (penetration density): در فواصلcm 1 وcm  4.5 از انتهاي لوله موئينه، ميانگين تعداد اسپرم ها را در LPF گزارش كنيد. براي اين كار 5 ميدان ميكروسكپي را انتخاب كرده و شمارش را در آنها انجام دهيد. سپس به كمك جدول (3ـ3) درجه نفوذ اسپرم را بدست آوريد. بيشترين عدد حاصل (در فاصله cm 1 يا cm 4.5) را گزارش نماييد.


   جدول (3-3) تعيين درجه نفوذ اسپرم

3- ميزان افت حركت (migration reduction): عبارت است از اختلاف درجه نفوذ در فواصل 1 و 4.5 سانتي‌متري
مثال اول: اگر درجه نفوذ در فاصله cm 1 برابر با /LPF 100-51‌ و در cm 4.5 برابر         /LPF  6-10باشد ميزان افت حركت برابر با 3 است (3=3-6)
مثال دوم: اگر ميزان نفوذ در فاصله cm1 برابر /LPF 21-50 و در cm 4.5 برابر 100-51 باشد ميزان افت حركت صفر است زيرا دانسيته نفوذ اسپرم بيشتر شده است (از درجه 5 به 6 رسيده است).
4-    اسپرم‌هاي داراي حركت پيشرونده: ميزان اسپرم‌هاي پيشرونده در موكوس سرويكال را پس از 2 و 24 ساعت حساب كنيد.
تفسير نتايج: با توجه به جدول (4-3) نتايج را مي‌توان به سه دسته منفي، ضعيف و خوب تقسيم‌بندي نمود.

جدول (4-3) تقسيم‌بندي نتايج آزمايش به روش لوله موئينه