آزمایش FBS | تفسیر آزمایش FBS یا آزمایش قند خون ناشتا
گلوکز خون (قند خون، قند خون ناشتا {FBS}) GLUCOSE, BLOOD (Blood Sugar, Fasting Blood Sugar {FBS}) |
آزمایش قند خون ناشتا
- چرا آزمایش FBS مهم است؟
بدیهی است که معضل دیابت که از طریق آزمایش FBS مورد بررسی قرار می گیرد موضوعی جدی است که افراد و دولتها باید آن را جدیتر بدانند. با توجه به 2.2 میلیون مرگ ناشی از دیابت در سال 2015 در سراسر جهان و بیش از 422 میلیون نفر دیگر از این بیماری در حال حاضر (۱٠۸ میلیون نفر در سال ۱۹۸٠) رنج می برند، بدیهی است که این امر در حال تبدیل شدن به آندمیک و هشدار دهنده است.
با این حال، خبر خوب این است که صرفاً تکیه بر دانش روزانه در مورد سطح قند خون خود می تواند زندگی شما را نجات دهد. نظارت خود بر میزان بالا یا پایین بودن گلوکز خون در بدن که از طریق آزمایش FBS اندازه گیری و بررسی می شود، برای مدیریت بیماری دیابت بسیار مهم است.
چه دیابت نوع ۱ باشد و چه دیابت نوع ۲، نظارت بر قند خون را به یک برنامه روزمره تبدیل می کند همچنین به بیمار کمک می کند تا بفهمد که چگونه عوامل دیگری مانند استرس، بیماری، انتخاب غذا، ورزش و سبک زندگی به طور کلی بر مدیریت بیماری دیابت تأثیر می گذارد.
گلوکز یک قند ساده است که انرژی مورد نیاز بدن برای فعالیت های فیزیکی و ذهنی را تامین می کند. گلوکز که از هضم کامل غذاهای کربوهیدراتی به دست می آید، قند اولیه موجود در خون انسان است. در این مرحله است که به آن گلوکز خون یا قند خون می گویند.
در حالی که داشتن انرژی فراوان از قند خون بسیار مهم است، برای اطمینان از حفظ مقدار سالم قند در سیستم خون باید مراقب باشید. از طرف دیگر، مقدار غیر طبیعی می تواند سطح قند خون بسیار بالا یا بسیار پایین باشد. هر یک از این ناهنجاری ها می تواند منجر به عواقب ناسالم و جدی (مانند بیماری دیابت) در فرد شود بنابراین بررسی و اندازه گیری قند خون از طریق آزمایش FBS بسیار مهم است.
- هدف از آزمایش FBS چیست؟
هدف از آزمایش FBS محافظت از افرادی است که ممکن است مشکلات ناشی از وضعیت غیرطبیعی قند خون داشته باشند. اساساً، کودکان، نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به دیابت نوع ۱ یا دیابت نوع ۲ باید سطح قند خون خود را بصورت دوره ای بررسی و کنترل کنند. همچنین، افراد مسن، زنان باردار و افرادی که دارای بیماری های زمینه ای ( مانند دیابت-قند خون) که اندام های حیاتی بدن را درگیر می کنند، هستند باید سطح قند خون خود را از طریق آزمایش FBS بررسی و مشاهده کنند.
- چرا اندازه گیری قند خون از طریق آزمایش FBS مهم است؟
به طور کلی، مشاهده دقیق تغییرات قند خون به نفع حفظ سلامتی است. به طور خاص، می تواند به فرد در موارد زیر کمک کند:
- پی بردن به اینکه سطح قند خون او چقدر بالا یا پایین است
- تفسیر تأثیر غذاها و فعالیت ها بر سطح قند خون او
- دانستن اینکه چگونه استرس، بیماری و سایر عوامل شدید بر سطح قند خون تأثیر میگذارند
برای بیماران دیابتی، داشتن یک برنامه منظم از سطح قند خون به موارد زیر کمک می کند:
- پیگیری تأثیر داروهای دیابت بر سطح قند خون
- تعیین میزان پیشرفت آنها در دستیابی به سلامت از طریق درمان دیابت
- کشف مشکلات داروهای انسولین
- چه مدت باید سطح قند خون را کنترل کرد؟
ممکن است فرد تا زمانی که تست قند خون (مانند آزمایش FBS، آزمایش A1C و ...) روی نمونه خونش انجام نشود، متوجه غیرطبیعی بودن سطح قند خونش نشود.
نتیجه تست قند خون (مانند آزمایش FBS، آزمایش A1C و ...) مشخص می کند که فرد چقدر باید سطح قند خون خود را کنترل کند. در شرایطی که فرد به بیماری دیابت مبتلا باشد، تعداد دفعات نظارت بسته به نوع دیابت فرد و برنامه درمانی او طبق توصیه پزشک متفاوت است.
اندازه گیری قند خون در افراد مبتلا به دیابت نوع ۱، بسته به دستور پزشک، می تواند تا 10 بار در روز انجام شود. همچنین در زمانی که فرد به بیماری دیابت دچار شده یا داروهایش با نظر پزشک تغییر کرده، تعداد دفعات اندازه گیری قند خون ممکن است افزایش یابد.
افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ که با انسولین درمان می شوند با توجه به نظر پزشک، نیازی به نظارت مشابه بیماران دیابت نوع ۱ ندارند. تعداد دفعات اندازه گیری خون می تواند دو بار در روز، قبل از صبحانه و شام نیز باشد. نظارت روزانه بر قند خون برای افراد مبتلا به بیماری دیابت نوع ۲ که برای مدیریت شرایط دیابت خود به داروهای انسولین متکی نیستند را می توان رد کرد.
- مقادیر اندازه گیری قند خون در آزمایش FBS
بسته به عواملی مانند سن و شرایط پزشکی موجود، مقادیر به دست آمده از مشاهده سطح قند خون می تواند متفاوت باشد. در افراد غیر دیابتی که هیچ مشکل سلامتی ندارند، سطح قند خون هشت ساعت قبل از مصرف هر غذا در صبح باید کمتر از ۱٠٠ میلی گرم در دسی لیتر (میلی گرم در دسی لیتر) باشد. زمانی قند خون آن ها، دو ساعت بعد از غذا بررسی می شود، باید کمتر از ۱۴٠ میلی گرم در دسی لیتر باشد.
برای افراد دیابتی که بررسی سطح قند خون آن ها بسیار مهم می باشد، اندازه گیری مقادیر آزمایش FBS باید به شرح زیر باشد:
- بین 80 تا 130 میلی گرم در دسی لیتر قبل از غذا
- کمتر از 180 میلی گرم در دسی لیتر دو ساعت بعد از غذا
افراد مسن (60 سال به بالا) و کسانی که کاهش قند خون آن ها بر شرایط جسمانی آن ها ( مانند قلب، ریه ها، کلیه ها یا بطور کلی توانایی آنها برای احساس کاهش سطح قند خون) تأثیر می گذارد، باید به سطح قند خون بین 100 تا 140 میلی گرم در دسی لیتر برسند.
زنان باردار باید سطح قند خون ناشتا را کمتر از 95 میلی گرم در دسی لیتر نگه دارند.
مقادیر طبیعی آزمایش FBS
- بند ناف: mg/dL 96-45 یا mmol/L3-2.5 (واحد SI)
- نوزادان نارس: mg/dL 60-20 یا mmol/L3-1.1
- نوزادان: mg/dL 60-30 یا mmol/L3-1.7
- شیرخواران: mg/dL 90-40 یا mmol/L 5-2.2
- کودکان 2ساله: mg/dL 100-60 یا mmol/L5-3.3
- کودکان 2سال تا بالغین:
نمونه ناشتا: mg/dL 110-70 یا mmol/L 6.1 (ناشتایی بصورت عدم مصرف کالری به مدت حداقل 8 ساعت تعریف می شود).
نمونه تصادفی: mg/dL 200 یا mmol/L 11.1 (تصادفی یعنی هر زمان از روز)
- افراد مسن: افزایش در محدوده طبیعی بعد از 50 سالگی رخ می دهد.
- مقادیر بحرانی در آزمایش FBS
- مردان بالغ: 50 و mg/dL 400
- زنان بالغ: 40 و mg/dL 400
- شیرخواران: mg/dL 40
- نوزادان: 30 و mg/dL 300
- کاربرد آزمایش FBS
در آزمایش FBS، قند خون مستقیما اندازه گیری می شود؛ آزمایش FBS بیشتر برای ارزیابی بیماران دیابتی استفاده می گردد.
- توضیح آزمایش FBS
آزمایش FBS توسط یک مکانیزم پس نورد دقیق، سطح قند خون را از طریق انسولین و گلوکاگن کنترل می کند. در حالت ناشتا سطح قند خون پایین است، در پاسخ گلوکاگن ترشح می گردد، این هورمون در سلول های آلفای جزایر لانگرهانس لوزالمعده ساخته می شود. در کبد گلوکاگن موجب تجزیه گلیکوژن به گلوکز می گردد و سطح گلوکز بالا رفته در نتیجه قند خون افزایش می یابد. اگر ناشتایی ادامه یابد، پروتئین ها و اسید های چرب هم تحت تاثیر گلوکاگن تجزیه می شوند که این امر سبب می شود تا سطح گلوکز رو به افزایش برود.
پس از صرف غذا، سطح گلوکز افزایش یافته و انسولین ترشح می گردد؛ این هورمون درسلول های بتا جزایر لانگرهانس لوزالمعده ساخته می شود. انسولین به گیرنده های انسولین موجود در عضله، کبد و سلول های چربی متصل می گردد، و گلوکز را به داخل این سلول های هدف می راند تا به گلیکوژن، اسید های آمینه و اسید های چرب متابولیزه شود، سطح قند خون کاهش می یابد. بسیاری از هورمون های دیگر (مانند آدرنوکورتیکواستروئیدها، ACTH، اپی نفرین، رشد و T4) هم می توانند بر متابولیسم گلوکز موجود در خون اثر گزار باشند.
آزمایش FBS برای تشخیص بسیاری از بیماری های متابولیک هم مفید است. سطح قند خون را باید بنا به زمان انجام آزمایش FBS در روز ارزیابی کرد. برای مثال اگر بیمار دیابتی در حالت ناشتا باشد سطح قند خون mg/dL 135 ممکن است غیرطبیعی باشد، ولی اگر بیمار دیابتی در یک ساعت قبل از انجام آزمایش FBS غذایی مصرف کرده باشد، این سطح در محدوده طبیعی قرار خوهد گرفت.
عموما، افزایش حقیقی گلوکز نشان دهنده ی (Diabetes mellitus) DM :دیابت شیرین (مرض قند) خواهد بود ولی علل دیگری هم برای هایپرگلیسمی(افزایش قند خون) وجود دارند. به طور مشابه، هایپو گلیسمی(کاهش قند خون) هم علل بسیاری دارد. شایع ترین علت آن مصرف سهوی دوز بالای انسولین در مبتلایان به بیماری دیابت شکننده (brittle)( دیابت شیرین نوع 1 که مشخصه اش نوسان شدید و غیر قابل پیش بینی مقدار گلوکز خون و سختی کنترل آن است.) است. اگر بر اساس افزایش FBS در آزمایش قند خون شک به بیماری دیابت وجود داشته باشد می توان تست OGTT (آزمایش تحمل گلوکز) و تست HbA1C (آزمایش هموگلوبین گلیکوزیله) را انجام داد.
در افرادی که به تازگی دچار بیماری دیابت شده اند، برای کنترل دوز انسولینی که باید تجویز شود، گلوکز موجود در قند خون را باید مکررا اندازه گیری کرد. سپس به دستور پزشک نتایج را با جدول مقیاس انسولین تطبیق می دهند تا مقدار انسولین را، که باید به صورت زیرجلدی و منظم تزریق شود، مشخص کنند.
عوامل مداخله گر در آزمایش FBS
- بسیاری از اشکال استرس (مانند تروما، بیهوشی عمومی، عفونت، سوختگی ها، سکته قلبی(MI)) می توانند موجب افزایش سطح گلوکز سرم شوند.
- کافئین ممکن است موجب افزایش سطح گلوکز موجود در قند خون شود.
- بیشتر مایعات داخل وریدی (IV) دارای دکستروز که سریعا به گلوکز تبدیل می شوند. در بیشتر بیمارانی که مایعات را به صورت IV دریافت می کنند، سطح گلوکز افزایش یافته در نتیجه قند خون افزایش می یابد.
- بیشتر زنان باردار دچار درجاتی از عدم تحمل گلوکز می گردند. اگر شدید باشد، دیابت بارداری نامیده می شود.
- TCA (تری سایکلیک ضد افسردگی) ، عوامل مهارکننده بتاآدرنرژیک، کورتیکواستروئید ها، انفوزیون IV دکستروز، دکستروتیروکسین، دیازوکساید، دیورتیک ها، اپی نفرین، استروژن ها، گلوکاگن، ایزونیازید، لیتیوم، فنوتیازین ها، فنی توئین، سالیسیلات ها (مسمومیت حاد) و تریامترن داروهایی می باشند که ممکن است موجب افزایش سطح گلوکز خون در آزمایش FBS شوند.
- استامیوفن، الکل، استروئید های آنابولیک، کلوفیبرات، دیسوپیرامید، ژمفیبروزیل، انسولین، مهارکننده های منوآمین اکسیداز، پنتامیدین، پروپرانولول، مهارکننده های آلفاگلوکوزیداز، بی گوانیدها، مقلد های اینکرتین، مگلیتینید ها، سولفونیل اوره ها و تیازولیدین دیون ها داروهایی می باشند که ممکن است موجب کاهش سطح گلوکز خون در آزمایش FBS شوند.
نکات مهم در آزمایش FBS چیست؟
- سطوح گلوکز سرم را باید با توجه به زمان انجام آزمایش FBS در روز ارزیابی کرد. در پی مصرف غذا، سطح قند خون افزایش می یابد.
- در افرادی که به تازگی دچار بیماری دیابت شده اند برای تعیین دوز درمانی مناسب با انسولین، آزمایش های گلوکز (آزمایش FBS) مکررا انجام می گردند. اندازه گیری گلوکز نوک انگشت اغلب قبل از مصرف غذا و در حالت آرامش فرد انجام می شود.
- بسیاری از اشکال استرس می توانند موجب افزایش سطح قند خون شوند.
- بسیاری از داروها بر سطح قند خون اثر گذارند.
- روش کار نمونه گیر و مراقبت از بیمار در زمان آزمایش FBS
قبل از نمونه گیری:
- روش کار برای بیمار توضیح داده می شود.
- برای انجام آزمایش FBS بیمار باید حداقل 8 ساعت ناشتا باشد. مصرف آب بلامانع است.
- برای جلوگیری از گرسنگی که ممکن است به صورت مصنوعی سطح قند خون را افزایش دهد، بیمار نباید بیشتر از 8 ساعت ناشتا باشد.
- تا زمان خونگیری از تزریق انسولین یا مصرف قرص های کاهش دهنده قند خون جلوگیری کنید.
هنگام نمونه گیری:
- در یک لوله در قرمز یا خاکستری نمونه خون وریدی گرفته می شود.
بعد از نمونه گیری:
- محل خونگیری را فشار دهید یا از پانسمان فشاری استفاده کنید.
- محل خونگیری را از نظر خونریزی بررسی کنید.
- مطمئن شوید که بعد از آزمایش FBS بیمار غذا مصرف می کند.
- نتایج آزمایش و اهمیت بالینی در آزمایش FBS
سطوح بالای قند خون (هایپرگلیسمی) در آزمایش FBS و بیماری های مرتبط با آن:
- DM (Diabetes mellitus): مرض قند: دیابت شیرین: این بیماری با عدم کنترل مصرف گلوکز و افزایش سطح قند خون (هایپرگلیسمی) مشخص می شود.
- پاسخ استرسی حاد: استرس شدید مانند عفونت، سوختگی ها و جراحی، رها شدن کاتگول آمین را تحریک می کند، این حالت ترشح گلوکاگن را تحریک می نماید که موجب هایپرگلیسمی می شود.
- سندرم کوشینگ: سطح کورتیزول خون بالاست و موجب هایپرگلیسمی می شود.
- فئوکروموسیتوما: کاتگول آمین ترشح گلوکاگن را تحریک می کند که موجب هایپرگلیسمی می شود.
- نارسایی مزمن کلیوی: گلوکاگن توسط کلیه متابولیزه می شود، با از دست دادن این عملکرد سطح گلوکاگن و گلوکز افزایش می یابد.
- گلوکاگونوما: گلوکاگن به صورت خود به خود ترشح و موجب هایپرگلیسمی می گردد.
- پانکراتیت حاد: طی التهاب، سلول های لوزالمعده آسیب می بینند و محتویات آنها (از جمله گلوکاگن) به جریان خون ریخته می شوند، گلوکاگن موجب هایپرگلیسمی می گردد.
- درمان با دیورتیکها: دیورتیکها موجب هایپرگلیسمی می شوند.
- درمان با کورتیکواستروئیدها: کورتیزول موجب هایپرگلیسمی می شود.
- آکرومگالی: هورمون رشد گلوکاگن را تحریک می کند که موجب هایپرگلیسمی می شود.
سطوح پایین قند خون (هایپوگلیسمی) در آزمایش FBS و بیماری های مرتبط با آن:
- انسولینوما: انسولین به صورت خود به خود و بدون توجه به مکانیزم های پس نورد تولید می شود.
- کم کاری تیروئید: هورمون های تیروئید بر متابولیسم گلوکز اثر گذارند. با کاهش سطح این هورمون سطح قند خون افت می کند.
- کم کاری هیپوفیز: بسیاری از هورمون های هیپوفیز (ACTH، هورمون رشد) بر متابولیسم گلوکز اثر گذارند. با کاهش سطح این هورمون ها، سطح قند خون افت می کند.
- بیماری آدیسون: کورتیزول بر متابویسم گلوکز اثرگذار است. با کاهش سطح این هورمون سطح قند خون افت می کند.
- بیماری شدید کبد: بیشتر متابولیسم گلوکز در کبد انجام می شود. با کاهش عملکرد کبد سطح قند خون کاهش می یابد.
- تزریق بیش از اندازه انسولین: شایع ترین علت هایپوگلیسمی است. انسولین در یک دوز با مقدار زیاد تزریق می شود (بخصوص در دیابت شکننده) و سطح قند خون افت می کند.
- گرسنگی: با کاهش مصرف کربوهیدرات سطح قند خون کاهش می یابد.
- آزمایش های مرتبط با آزمایش FBS
- پانل اتوآنتی بادی دیابت شیرین (Diabetes Mellitus Autoantibody, Serum): آزمایش Diabetes Mellitus Autoantibody, Serum برای ارزیابی مقاومت به انسولین استفاده می شود، برای شناسایی دیابت نوع یک و بیماران مشکوک به آلرژی به انسولین هم استفاده می شود.
- گلوکز ادرار (Urine Glucose): آزمایش Urine Glucose بخشی از آزمایش ادرار روتین است. وجود گلوکز در ادرار منعکس کننده ی افزایش قند در خون می باشد. آزمایش های Urine Glucose برای کنترل کارآمدی درمان DM هم استفاده می شوند.
- هموگلوبین گلیکوزیله (HbA1C): آزمایش HbA1C روش دقیقی برای اندازه گیری میانگین سطح گلوکز 120-100 روز قبل از آزمایش است.
- تحمل گلوکز (OGTT): آزمایش OGTT ،توانایی بیمار برای تحمل بار گلوکز است.
- گلوکز پس از صرف غذا (2HPP): آزمایش 2hpp ،تست زمان بندی شده اندازه گیری گلوکز پس از صرف غذای دارای کربوهیدرات می باشد.
- گلوکاگن (Glucagon): درآزمایش Glucagon گلوکاگن مستقیما اندازه گیری می شود، گلوکاگن گلوکز خون را افزایش می دهد.
- سنجش انسولین (Insulin Serum): در آزمایش Insulin Serum انسولین مستقیما اندازه گیری می شود، انسولین گلوکز خون را کاهش می دهد.
- علائم و نشانه های کاهش قند خون (هیپوگلیسمی):
اگر سطح قند خون خیلی پایین بیاید، علائم و نشانه های هیپوگلیسمی می تواند شامل موارد زیر باشد:
- رنگ پریده به نظر می رسد
- لرزش
- تعریق
- سردرد
- گرسنگی یا حالت تهوع
- ضربان قلب نامنظم یا سریع
- خستگی
- تحریک پذیری یا اضطراب
- مشکل در تمرکز
- سرگیجه یا سبکی سر
- گزگز یا بی حسی لب، زبان یا گونه
همانطور که هیپوگلیسمی بدتر می شود، علائم و نشانه ها می تواند شامل موارد زیر باشد:
- سردرگمی، رفتار غیرمعمول یا هر دو، مانند ناتوانی در انجام وظایف روتین
- از دست دادن هماهنگی
- لکنت زبان
- تاری دید یا دید تونلی
- کابوس، اگر خواب است
هیپوگلیسمی شدید ممکن است باعث شود:
- عدم پاسخگویی (از دست دادن هوشیاری)
- تشنج
- علائم و نشانه های کاهش قند خون (هیپرگلیسمی):
علائم و نشانه های اولیه: شناخت علائم اولیه هیپرگلیسمی می تواند به شناسایی و درمان فوری آن کمک کند.
- تکرار ادرار
- افزایش تشنگی
- تاری دید
- احساس ضعف یا خستگی غیرعادی
علائم و نشانه های بعدی
اگر هایپرگلیسمی درمان نشود، می تواند باعث ایجاد اسیدهای سمی به نام کتون در خون و ادرار شود. این وضعیت کتواسیدوز نامیده می شود. علائم عبارتند از:
- نفس با بوی میوه
- دهان خشک
- درد شکم
- تهوع و استفراغ
- تنگی نفس
- گیجی
- از دست دادن هوشیاری